نخستین میدان مدرن شهر تهران بررسی دگردیسی تاریخی ـ فضایی میدان‎های کهن تهران تا دورۀ مدرن

پرسش بنیادین در این پژوهش، اینکه نخستین میدان شهر تهران که ویژگی‎های سازمان فضایی شهری مدرن در آن پدید آمده کدام است و ویژگی‎های آن چیست؟ در این نوشتار میدان سنتی و میدان مُدرن تعریف و ویژگی‎های فضایی آنها استخراج خواهد شد. سپس سیر پیدایش نخستین میدان‎های شهر تهران بررسی شده تا مشخص شود در کدامیک از آنها برای نخستین‎بار ویژگی‎های میدان مدرن پدیدار شده است. این پژوهش به‎روش تاریخی و تفسیری، متمرکز بر محدودۀ مرکزی شهر تهران از عصر صفویه تا دورۀ مدرن است. بررسی موردی دربرگیرندۀ میدان‎های اولیۀ تهران است که در بازۀ زمانی بیان‎شده قرار داشتند. این میدان‎ها عبارتند از سبزه‎میدان، میدان ارگ، توپخانه، بهارستان، مخبرالدوله، راه‎آهن و حسن‎آباد. طرز تفکر استنتاجی و مقایسه‎ای، رویکرد و روش اصلی تفسیرها بوده است؛ به این معنا که ویژگی‎های کلی با نمونه‎های موردی مقایسه و نتیجه‎گیری انجام شده است. مکان، زمان و ویژگی‎های فضایی سه مؤلفۀ اصلی، شناسایی نخستین میدان مُدرن تهران در این پژوهش است. ویژگی‎های فضایی میدان در هر دوره، پس از استخراج از چهار دیدگاه ارائه شده است: 1. عملکردهای (پیرامونی و درونی) میدان؛ 2. گونه و نحوۀ دسترسی و اتصال راه‎ها به میدان؛ 3. شکل و قرارگیری میدان در بافت (مورفولوژی)؛ 4. گونۀ معماری و عوامل کالبدی ـ بصری مؤثر در فضای میدان. برای کشف شاخصه‎های اصلی تحولات فضایی میدان در دوره‎های مختلف، نقشه‎ها و متونی که به بررسی سیر تحولات فضاهای شهری و گونه‎شناسی میدان‎ها می‎پردازند، پایۀ اصلی این مطالعه هستند. نتیجۀ به‎دست‎آمده در این پژوهش، اینکه میدان توپخانه که در دورۀ قاجاریه و زمان سلطنت ناصرالدین‎شاه شکل گرفته، نخستین میدان احداث‎شده در تهران است که ویژگی‎ فضاهای شهر مدرن در آن پدیدار شده است.